Det vanskelege religionsomgrepet

Religion. Eit ord alle trur dei veit kva betyr, men ingen klarar å forklare. Sjølv om omgrepet nok har noko for seg, trur eg det er fleire problem med måten det blir brukt på i det daglige.

Det opplagte problemet er jo at det er så vanskeleg å definere. Kan vi definere religion berre utifrå innhald? Då vil vi nok streve med å finne eit innhald som er felles for alt det vi til dagleg tenker på som religion, utan også å omfatte ting vi ikkje kan kalle religion. Kan vi definere det utifrå funksjon? Det vil i så fall fort bli ein litt tom definisjon som i grunnen kan romme mykje forskjellig. Dei beste definisjonane vil kanskje prøve å kombinere dei på eit eller anna vis, men ein perfekt definisjon må vi nok sjå langt etter.

Noko eg ser på som eit større problem er at mange ser ut til å bruke religion som ein homogen størrelse. Med andre ord behandlar ein religionar som om dei er nokolunde like fenomen. Særleg er dette tydelig i religionskritikk, som ofte snakkar om «ekstrem religiøsitet» som noko som vil ha like konsekvensar uansett kva religion du tilhøyrar. Men det er ganske stor forskjell på å vere sterkt overtydd om at verda går under om ein ikkje ofrar menneskjer og at ein er forplikta til å elske sin neste. Når kristne ikkje drep ikkje-truande er det ikkje fordi dei har eit liberalt forhold til Bibelen, eller ser på trua si som sekundær. Det er fordi det ikkje er i tråd med klassisk kristen tru. Sjølv om ikkje alle kristne i historia har fått med seg det. 

Det å snakke om meir og mindre religion er litt som å snakke om meir og mindre politikk. Kva konsekvensar det får er heilt avhengig av kva slags politikk det er snakk om. Det er ganske stor forskjell på meir fascisme og meir sosialdemokrati. På same måte er det store forskjellar på meir zen-buddhisme, meir luthersk kristendom og meir salafisme. Ein pinsevenn vil neppe støtte Sharia-lovar, uansett kor sterk tru han har. Kanskje heller tvert i mot.

Eit siste problem, som truleg blir tenkt lite over, er at religionsomgrepet kan skape eit kunstig skarpt skilje mellom religiøse og ikkje-religiøse. Det er ikkje nødvendigvis slik at ein kristen og ein shintoist har meir til felles enn ein kristen og ein ateist. Enten det gjeld verdssyn, levemåte eller etikk. For romarane var kristendommen så forskjellig frå den romerske religionen (særleg sidan dei ikkje dreiv ofring) at kristne vart kalla ateistar. Det herskar framleis usemje om kor vidt Buddhisme er ein religion eller «berre» eit livssyn. Når livssyn er noko alle har, og det finst minst like store forskjellar mellom forskjellige religiøse livssyn som mellom religiøse og ikkje-religiøse livssyn, så er det kanskje kunstig å gruppere dei slik i det heile? I alle fall når ein ikkje har ein klare definisjon på kva som er eit religiøst livssyn.

Religion er eit omgrep som blir brukt omtrent slik brukaren sjølv ønskjer. Det kan vere eit problem når ein ønskjer konstruktiv diskusjon mellom folk med ulike livssyn. For religionskritikarar kan religion bli eit negativt samleomgrep for alle dei er ueinige i. For visse nyreligiøse retningar kan det brukast for å framstille ulike livssyn som likare enn dei er. Religionsomgrepet kjem ikkje til å forsvinne med det første, men lat oss i det minste vere observante på desse svakheitene det har. 

Stod Jesus opp frå dei døde? Del 2 - forklaringar

I førre tekst såg eg på fem punkt, og kvifor desse er rimelig ukontroversielle historiske fakta. Desse punkta er:

1.   Jesus vart krossfest og døydde
2.  Jesus vart gravlagd og grava var seinare tom
3.  Ei rekke namngitte personar (inkludert disiplane) hevda å ha sett Jesus etter hans død
4.  Dei første kristne, inkludert  dei tidligare skeptikarane Paulus og Jakob, hevda at Jesus fysisk stod opp frå dei døydde
5.  Mange tidlege kristne leid og døyde for trua si

Kva teoriar kan då forklare desse fakta? Eg skal gå gjennom flest mogleg av teoriane som har blitt presentert, og vurdere om dei fungerer. Nokre av dei er så pass dårlege og lite brukte at eg ikkje brukar mykje tid på dei, medan andre er verdt litt grundigare gjennomgang. Her er teoriane:

Jesus overlevde krossfestinga

Tanken er altså at Jesus ikkje døydde under krossfestinga, klarte å rømme og vise seg for disiplane sine. Dette er av logiske grunnar ikkje ein særleg populær teori. Som nemnt i førre tekst viser forskinga at å overleve ei krossfesting er praktisk talt umogleg. Ein artikkel publisert i Journey of American Medical Association konkluderar slik: «Accordingly, interpretations based on the assumption that Jesus did not die on the cross appear to be at odds with modern medical knowledge.»[1] Om han på mirakuløst vis skulle ha overlevd ville det uansett ikkje forklart mykje. Disiplane ville neppe ha skildra ein torturert, svak og sterkt såra Jesus som oppstanden, langt mindre tilbedd han og døydd martyrdøden for han. Paulus og Jakob hadde ingen grunn til å bli overbevist over ein langt svakare Jesus enn han dei allereie visste om. Dermed forklarar i grunnen teorien ingenting, anna enn, i beste fall, den tomme grava.

Historia om Jesu oppstode vart dikta opp lenge etter Jesu død

Denne er fort gjort å avvise. Dei eldste kjeldene vi har viser at disiplane sjølv trudde på Jesu oppstode. 1. kor 15, som truleg er frå dei første fem åra etter Jesu død, er tydeleg på dette. Dette forklarar heller ikkje den tomme grava, eller omvendinga til Paulus og Jakob.

Historia om Jesu oppstode vart dikta opp av disiplane

Denne teorien blir ofte kombinert med påstanden om at disiplane stal liket frå grava, og dette er truleg den eldste skeptiske innvendinga. Den blir derimot lite brukt av skeptiske fagfolk i dag. For det første gjekk disiplane frå å vere pysete, svake og gøyme seg når Jesus vart krossfest, til å bli ivrige forkynnarar etter den påståtte oppstoda. Kvifor skulle ei historie dei sjølv fabrikkerte og med andre ord ikkje trudde på føre til dette? I tillegg er det svært usannsynleg at dei skulle vere villige til å gå i døden for noko dei visste ikkje var sant. Mange er villige til å døy for ei løgn dei trur på – ingen vil døy for ei løgn dei sjølv veit ikkje er sann. Det er også svært usannsynleg at ei oppdikta historie skulle klare å omvende Paulus og Jakob som nettopp var skeptiske til den kristne trua fordi dei trudde det var ei oppdikta historie.

Disiplane forveksla ein annan med Jesus

Dette kan vel ikkje seiast å vere ein veldig seriøs teori. Om nokon skulle suksessfult klare å lure disiplane til å tru at han var Jesus, måtte disiplane ha hatt ei sterk forventing av at Jesus skulle stå opp frå dei døde, noko som er tydelig at dei ikkje hadde. I tillegg er det vel rimelig usannsynleg at han skulle klare å lure Jesu eigen bror Jakob. I tillegg viser Jesus hola i hendene og føtene til disiplane. [2]

Hallusinasjonsteorien

Når disiplane trudde dei såg Jesus var det eigentleg berre ein hallusinasjon, kanskje var dei påverka av alkohol? Denne teorien er også høgst problematisk. For det første er hallusinasjon nesten alltid kun ein-sanseleg, typisk er det noko du ser. Alle skildringane av dei opplevingane disiplane og Paulus hadde viser at fleire sansar er involverte. Disiplane både såg Jesus, høyrte han og tok på han. [3] Eit enda større problem er at hallusinasjon er eit individuelt fenomen, medan det er grupper av personar som opplevde å møte Jesus (alle disiplane på ein gong, Emmaus-vandrarane, Paulus med reisefølge, Jakob og 500 på ein gong).[4] Gruppehallusinasjonar er ekstremt sjeldne, og førekjem berre under visse forhold, m.a. må det vere ei forventing av at noko skal skje, ei oppglødd stemning, og dei som hallusinerer må gjerne ha blitt informert om kva dei skal sjå på førehand. I tillegg vil det vere store variasjonar i kva folk hallusinerer[5]. Disiplane hadde inga forventing om at Jesus skulle stå opp frå dei døde, i staden ser vi at dei først ikkje trur på Maria Magdalena, Peter og Johannes når dei seier kva dei har sett[6], og at dei først ikkje kjenner igjen Jesus når dei møter han. [7] Disiplane var dessutan ikkje oppglødde, men sørgande.[8] Det største problemet er nok at Jesus viste seg for mange folk på forskjellige stadar. At ulike folk skal ha hatt same hallusinasjon i ulike situasjonar er praktisk talt umogleg. Det er dessutan svært problematisk å hevde at Paulus og Jakob skulle ha hatt ein slik hallusinasjon ettersom dei sjølv var skeptiske til dei kristne. Hallusinasjonar forklarar heller ikkje den tomme grava.

Kognitiv dissonans

Kognitiv dissonans er eit psykologisk fenomen som består av at ein nektar å gi opp ein truspåstand sjølv om den blir møtt med harde motbevis. Dette kan typisk skje når ein har ei svært sterk forventing til noko, som så ikkje skjer. Tilsynelatande kan dette passe bra for å skildre disiplane: dei hadde ei sterk forventing om at Jesus var Messias og skulle frelse Israel, og vart dermed svært skuffa og overraska når han døde. Teorien har likevel klare problem. For det første verkar det usannsynleg at så mange skal ha opplevd ein så sterk kognitiv dissonans, som dei i tillegg er villig til å døy for. Eit større problem er at det ikkje forklarar kvifor dei trudde Jesus stod opp frå dei døde, ettersom det ikkje var noko verken jødar eller heidningar trudde var mogleg i samtida.[9] Og om dette skjedde, kvifor kom ingen liknande påstandar når andre påståtte Messias-ar døde? Det var ingen mangel på folk som påsto dei var Messias i tida før og etter Jesus levde, men alle andre mista alle sine følgjarar når den påståtte Messias-en døde. [10] Kognitiv dissonans kan heller ikkje forklare korleis skeptikarane Paulus og Jakob såg den oppstadne Jesus, eller den tomme grava.

Kombinasjon av fleire teoriar

Ein del moderne skeptikarar foreslår ein kombinasjon av desse teoriane som ei løysing på problemet. Det er derimot ganske problematisk. For det første så må alle teoriane du kombinerer vere moglege og sannsynlege forklaringar, noko vi har sett dei ikkje er. For det andre blir den heilheitlege teorien enda meir usannsynleg når du kombinerer fleire teoriar, på same måte som det er meir usannsynleg å få 4 seksarar på rad enn å få ein seksar når ein kastar terning. I tillegg kan ein også bruke Ockhams barberkniv på denne teorien. Ochams barberkniv er eit prinsipp som seier at den teorien som er enklast (har færrast antakingar) er den beste (som hovudregel). Ein teori som antek både at liket vart stelt, gruppehallusinasjon, kognitiv dissonans etc. er heilt klart ikkje ein enkel teori.

Jesus var eit romvesen

Hehe. Denne la eg berre til fordi den er morosam. Om nokon faktisk trur at Jesus var eit romvesen, ta gjerne kontakt med meg.

Jesus stod opp frå dei døde

Kanskje var det sant det disiplane såg, kanskje var det faktisk den oppstadne Jesus. Dette er den einaste teorien som kan forklare alle dei fem nemnte punkta. Den gir også meining i konteksten; Då var Jesus den han sa han var og det dei første kristne sa stemde. Då stemde dei gamle-testamentlege profetiane som Paulus og evangelistane refererer til. Men er ikkje denne teorien den minst sannsynlege, ettersom mirakel alltid er den minst sannsynlege forklaringa? Ikkje dersom vi opnar for at Gud faktisk kan eksistere. Dersom vi hevdar at det er umogleg at Gud eksisterer vil dette sjølvsagt vere ei totalt usannsynleg forklaring. Men dersom du seier at det i det minste er ein reel moglegheit, så er dette den mest koherente forklaringa. Og då er det kanskje verdt å utforske Jesus litt nærmare?

---

[1] William D. Edwards, MD; Wesley J. Gabel, MDiv; Floyd E. Hosmer, MS, AMI (1986). On the physical death of Jesus Christ. JAMA vol. 255 nr. 11

[2] Luk 24, 36-42

[3] Joh 20,27; Luk 24, 36-42

[4] 1. kor 15; Luk 24

[5] Zusne, Leonard & Jones, Warren H.: Anomalistic Psychology: A Study of Extraordinary Phenomena of Behavior and Experience

[6] Mark 16, 9-12;

[7] Luk 24, 13-42

[8] Mark 16,10

[9] Aeschylus: Eumenides; http://plato.stanford.edu/entries/afterlife/

[10] T.d. den mest innflytelsesrike, Simon Bar Kokhba, kan lesast om her: https://en.wikipedia.org/wiki/Bar_Kokhba_revolt

Stod Jesus opp frå dei døde? Del 1 - Historiske fakta

Frå: https://www.flickr.com/photos/waitingfortheword/6555083165 under CC-lisens

For å kunne vite om Jesus faktisk stod opp frå dei døde må vi sjå på kva vi veit av historiske fakta og kva forklaringar desse faktaa kan ha. Merk at eg i denne teksten ikkje antek at Bibelen er Guds ord, eller i sin heilheit sann, men referer til den som eit historisk dokument på lik linje med andre tekstar frå den tida (og på same måte som historikarar av alle trusretningar gjer). Eg vil starte med å sjå på nokre svært ukontroversielle historiske fakta og etterpå vurdere dei ulike forklaringane.. Desse fakta er:

1.  Jesus vart krossfest og døydde
2.  Jesus vart gravlagd og grava var seinare tom
3.  Ei rekke namngitte personar (inkludert disiplane) hevda å ha sett Jesus etter hans død
4.  Dei første kristne, inkludert  dei tidligare skeptikarane Paulus og Jakob, hevda at Jesus fysisk stod opp frå dei døydde
5.  Mange tidlege kristne leid og døyde for trua si

Desse punkta er akseptert av så å seie alle forskarar på området. Kun punkt 2 har ei nemneverdig gruppe motstandarar hos historikarar, men det er veldig gode grunnar til å tru at Jesus vart gravlagd og at grava vart funnen tom. La meg likevel grunngi kvifor desse punkta er så sikre.

At Jesus vart krossfest er stadfesta av ei rekke kjelder frå samtida, både kristne og ikkje-kristne. Blant dei ikkje-kristne kan ein nemne den jødiske historikaren Josefus[1][2] og den romerske historikaren Tacitus[3], som begge bekreftar at Jesus vart krossfest av Pontius Pilatus. Dei kristne inkluderar Paulus, Markus, Matteus & Lukas, Johannes med fleire, alle skrive i løpet av det første århundret. Det bør også nemnast at dei kristne hadde ingen grunn til å dikte opp ei korsfesting, ettersom det vart rekna som den minst ærefulle måten å døy på, og med andre ord var noko dei absolutt ikkje forventa av Messias. Så vil kanskje nokon hevde at Jesus kan ha overlevd korsfestinga. Det ville i så fall vere eit like stort mirakel som at han stod opp, for forsking viser at det ikkje er mogleg å overleve ei korshenging.[4] Dessutan var romarane erfarne med dødsstraff, så om nokon skulle ha overlevd ville dei fort ha drepe han. (Sett at han skulle ha overlevd korshenginga ville det vel dessutan vore lite sannsynleg at nokon skulle komme til å tilbe han, ettersom han då ville likne meir på roten kjøttdeig enn noko guddommeleg).

Som nemnt er det altså større ueinigheit om grava var tom, men omtrent 75% av det relevante forskarmiljøet aksepterer dette punktet.[5] At grava vart funne tom er nemnt i alle evangelia[6] og dessutan implisert i 1. kor 15, som er ei tidleg kristen truvedkjenning som truleg stammar frå dei første fem åra etter Jesu død[7]. Med andre ord hevda dei eldste kristne kjeldene at grava var funne tom. Dei seier også at Jesus vart gravlagd i ei grav i Jerusalem som tilhøyrte Josef av Arimatea, som var ein del av jødanes eldsteråd, deira høgaste organ. Det er svært usannsynleg at dei kristne kunne ha dikta opp noko om ein så kjend person, for då ville jødane enkelt kunne protestert. Likevel finn ein ingen som protesterer på at grava var tom i den tidlege debatten mellom kristne og ikkje-kristne. I staden kjem dei med ein teori om at disiplane stal liket, noko som betyr at dei aksepterer at grava var tom.[8] Av dei viktigaste grunnane til at dei fleste historikarar aksepterer at grava var funnen tom, er det at det var kvinner som fann den tomme grava. På den tida vart ikkje kvinner sett på som truverdige vitner[9], og dersom evangelieforfattarane skulle dikte opp historia om den tomme grava ville det vert svært kontraproduktivt å dikte opp kvinner som dei første vitna. Nettopp det at kvinner var dei første vitna blir faktisk brukt som argument mot kristendommen av jøden Celsus på 100-tallet.[10]

Punkt tre er vel så lite kontroversielt som det er mogleg å få det. 1. kor 15,3-7, som tidligare nemnt er den eldste delen av det nye testamentet, seier følgande:

«For først og fremst overgav eg til dykk det som eg sjølv hadde motteke,

at Kristus døydde for syndene våre, som skriftene har sagt,

at han vart gravlagd,

at han stod opp att tredje dagen, som skriftene har sagt,

og at han synte seg for Kefas og deretter for dei tolv.

Så synte han seg for meir enn fem hundre sysken på ein gong. Dei fleste av dei lever enno, men nokre har sovna inn. Sidan synte han seg for Jakob, så for alle apostlane. Og aller sist synte han seg òg for meg, eg som berre er eit ufullbore foster.»

Denne overleveringa seier altså at Jesus viste seg for disiplane, Jakob (bror til Jesus), Paulus, og 500 menneske på ein gong. Ettersom dette stammar frå så kort tid etter det skjedde, og mesteparten av desse personane framleis lev når denne truvedkjenninga vart laga (og til dels også når Paulus skreiv den i korinterbrevet), er det all grunn til å tru at desse personane faktisk hadde ei oppleving av å sjå han.  Dette blir også støtta av dei andre bibelske kjeldene.

Kva så med den fjerde påstanden? Det er jo som sagt ganske tydelig at disiplane m.fl. hevda å ha sett Jesus kort tid etter hans døyd, men trengte det å vere ei fysisk oppstode og ikkje berre ei åndeleg oppstode? For det første bør det nemnast at i dåtidas jødedom trudde ein ikkje på åndeleg oppstode, men på fysisk oppstode. Når dommedag kjem skal alle kroppar reisast opp att fysisk, hevda dei, og ettersom disiplane var jødar er det liten grunn til at dei skulle tru på noko anna. Dessutan ser vi i skildringane i evangelia at dei presiserer at Jesus har ein fysisk kropp, t.d. står det i Lukasevangeliet «Sjå hendene og føtene mine. Det er eg. Ta på meg og sjå! Ei ånd har ikkje kjøt og bein, som de ser eg har»[11], like etterpå et den oppstandne Jesus fisk, som også er ein veldig fysisk aktivitet.

Også den tidlegare forfølgjaren av kristne, Saulus av Tarsus, betre kjent under hans kristne namn Paulus, hevda å ha sett den oppstandne Jesus, og at det var nettopp det som fekk han til å vende om frå forfølging til tru[12]. At han var motstandar og forfølgjar av den kristne kyrkja er dokumentert både i hans eigne brev[13] og apostelgjerningane[14] (skrive av Lukas).

Jakob, bror til Jesus, var også skeptikar medan Jesus levde, i likskap med dei andre brødrane til Jesus.[15] Etter Jesu døyd vart han truande og endåtil ein viktig leiar i kyrkja i Jerusalem. [16]Jakob er også nemnt i lista over menneske som den oppstandne Jesus har vist seg for i den tidlege kristne truvedkjenninga i 1. kor 15. I tillegg er ei av bøkene i NT, Jakobs brev, angiveleg skrive av Jakob.

At dei kristne vart forfølgde og drepne for trua si er også veldokumentert i kristne så vel som ikkje-kristne kjelder. Vi veit mellom anna at Jakob[17], Paulus og Peter[18] leid martyrdøyden. I apostelgjerningane er det mange skildringar av at apostlane lid for trua si. Den romerske historikaren Tacitus skriv at Nero avretta ei rekke kristne etter brannen i Roma (år 64), i første omgang dei som sjølv innrømde å vere kristne (nokre vart brent for å nyttast til «nattlig belysing»)[19].  I eit brev til keisar Trajan spør Plinius den yngre, ein romersk guvernør, om kva han skal gjere med dei som er skulda for å vere kristne. Plinius seier han har avretta dei som gjentekne gongar har innrømt å vere kristne, også når dei har blitt trua med straff, medan dei som nekta for å vere kristne, og «beviste» det ved å tilbe dei romerske gudane og forbanne Kristus vart sett fri. Trajan seier seg eining i denne metoden.[20]

No er denne teksten allereie altfor lang, og enda har vi ikkje kome lenger enn å påpeike nokre enkle fakta. Desse kan vel ha andre forklaringar enn at Jesus faktisk var Messias? Ein god del andre forklaringar har blitt foreslått og i neste tekst vil eg sjå på dei og vurdere kva som er den beste forklaringa på dei historiske faktaa.

Les del 2 her

---

[1] Flavius Josefus: Antiquities of the Jews, bok XVIII

[2] I denne teksten av Josefus blir Jesus omtalt som Kristus. I tillegg til nokre andre detaljar har dette ført til at historikarar meinar denne delen av teksten har blitt modifisert av seinare kopistar. Ein har seinare funne ein arabisk kopi av denne teksten som er meir moderat i omtalen av Jesus, og som ein reknar med ligg nærare originalen. Også her blir korsfestinga skildra.

[3] Publius Cornelius Tacitus: Annals, bok XV

[4] William D. Edwards, MD; Wesley J. Gabel, MDiv; Floyd E. Hosmer, MS, AMI (1986). On the physical death of Jesus Christ. JAMA vol. 255 nr. 11.

[5] Habermas, Gary R. & Licona, Micheal R. (2004). The case for the Resurrection of Jesus. Kregel Publications.

[6] Matt 27,57-28,10; Mark 15,42-16,8; Lukas 23,50-24,12; Joh 19,38-20,10

[7]  Wolfhart Pannenberg, Jesus—God and Man translated Lewis Wilkins and Duane Pribe (Philadelphia: Westminster, 1968) p. 90; Oscar Cullmann, The Early church: Studies in Early Christian History and Theology, ed. A. J. B. Higgins (Philadelphia: Westminster, 1966) p. 66–66; R. E. Brown, The Virginal Conception and Bodily Resurrection of Jesus (New York: Paulist Press, 1973) pp. 81; Thomas Sheehan, First Coming: How the Kingdom of God Became Christianity (New York: Random House, 1986) pp. 110, 118; Ulrich Wilckens, Resurrection translated A. M. Stewart (Edinburgh: Saint Andrew, 1977) p. 2; Hans Grass, Ostergeschen und Osterberichte, Second Edition (Gottingen: Vandenhoeck und Ruprecht, 1962) p. 96. Referert på wikipedia (https://en.wikipedia.org/wiki/1_Corinthians_15#Resurrection_of_Jesus:_1-11), lasta ned 14.07.2016

[8] Denne teorien blir nemnt i Matteusevangeliet (Matt 27,64; 28,12-15). Jøden Trypho brukar den òg i debatt med den kristne apologeten Justin Martyr sjå: Schaff, Phillip (1885): Ante-Niceen Fathers Vol. 1. Dialogue of Justin, Philosopher and Martyr, with Trypho, a Jew.

[9] Flavius Josefus: Antiquities of the Jews, bok IV

[10] Origenes Adamantios: Contra Celsus. Bok II

[11] Luk 24,39

[12] Apg 9,1-9; 1. Kor 15,8; Gal 1,12-16

[13] 1. Kor 15, 9; 1. Gal 1,13-14; Fil 3,6

[14] Apg 7,58-8,3; 9,1-2

[15] Mark 6,3-4; Joh 7,5

[16] Apg 15,12-21; Gal 1,19

[17] Flavius Josefus: Antiquities of the Jews, bok XX

[18] Clement av Roma: The first Epistle of Clement to the Corinthians; Quintus Septimius Florens Tertullianus: Scorpiace

[19] Publius Cornelius Tacitus: Annals, bok XV

[20] Plinius den yngre: Letters. 10.96-97

Introduksjon om Jesu oppstode

I tida framover (i alle fall etter eit kort ferieopphald) kjem eg til å fokusere på det historiske bevismaterialet for Jesu oppstode. Det er eit såpass stort tema at eg truleg kjem til å bruke litt tid på det. Det er også truleg det viktigaste temaet eg kjem til å skrive om. Som Paulus korrekt påpeikar «Men har ikkje Kristus stått opp, er bodskapen vår tom, og tom er òg trua dykkar». Om Jesus stod opp for dei døydde er kristendomen sann, gjor han det ikkje er den usann. Så enkelt, så viktig. Kristendomen er også spesiell, då den er den einaste religionen (som eg kjenner) som baserer seg på éi (ekstraordiner) historisk hending. Samtidig trur eg vi har veldig god grunn til å tru at oppstoda skjedde. Den tidlegare ateisten (som seinare vart deist) Antony Flew sa at «The evidence for the resurrection is better than for claimed miracles in any other religion. It's outstandingly different in quality and quantity, I think, from the evidence offered for the occurrence of most other supposedly miraculous events.» [1] . Det var likevel ikkje nok til å overtyde han

.

Før ein byrjar å vurdere det historiske materialet er det nødvendig å reflektere litt over om mirakel er mogleg. Viss du startar med eit utgongspunkt som definerar mirakel som noko som aldri kan skje er det lite hjelp i å sjå på noko av det historiske materialet. Då vil du alltid, per definisjon, sjå på andre forklaringar som betre, uansett kor dårlege dei er. Dersom du derimot ser på eksistensen av Gud som ein reel moglegheit, vil du kunne vurdere om Jesu oppstandelse er meir eller mindre sannsynleg enn alternative forklaringar.

Eg har ikkje tenkt å skrive meir i denne omgang, men vil heller overlate resten av forklaringane til C. S. Lewis, som skriv glimrande om desse tema, her presentert i korte, illustrerte YouTube-snuttar. Kan på det sterkaste anbefale å lese bøkene også.

Er mirakel moglege?:

Oppfatningar på førehand si påverknad på konklusjonen:

Viktigheita av mirakel i kristendom:

[1] Sagt i eit intervju med Gary Habermas, som kan lesast i sin heilskap her: http://digitalcommons.liberty.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1336&context=lts_fac_pubs

Kan eksistensen av liv bevise Gud?

Eg fortsettar med mine særs korte innføringar i nokre gode argument for Guds eksistens, her med det såkalla fininnstillingsargumentet. Dette argumentet baserer seg i stor grad på vitskaplege observasjonar, og det å gjere research til dette innlegget skapte litt hovudbry ettersom eg måtte lese mykje om fysikk som i grunnen ikkje er mitt ekspertområde. Forhåpentlegvis klarer eg likevel å utrykke det forståeleg og presist.

ESA/Hubble, NASA and H. Ebeling.

Har du nokon gong tenkt over korleis universet hadde vore om nokon av naturlovene var litt ulike? Om gravitasjonskrafta var litt sterkare t.d. Kva hadde skjedd då? Då hadde vi kanskje ikkje hatt fuglar eller sjiraffar, kan ein fort tenke. Det stemmer for så vidt, men konsekvensane er langt større enn som så. Sjølv ei ørlita endring i nokre av parametrane som utgjer det vi kallar fundamentalkonstantane, ville fått fatale konsekvensar og mest sannsynleg utellukka all moglegheit for liv. Vi seier at naturlovene er fininnstilte, dei har akkurat dei verdiane som trengst for at liv kan eksistere. Det er stor einigheit blant fysikarar om at vårt univers er fininstilt for liv, uavhengig av deira religiøse standpunkt. T.d. seier den kjente ateistiske kosmologen Stephen Hawking:

“Most of the fundamental constants in our theories appear fine-tuned in the sense that if they were altered by only modest amounts, the universe would be qualitatively different, and in many cases unsuitable for the development of life. […] The emergence of the complex structures capable of supporting intelligent observers seems to be very fragile. The laws of nature form a system that is extremely fine-tuned, and very little in physical law can be altered without destroying the possibility of the development of life as we know it.”[1]

For å forstå dette litt betre kan vi sjå på nokre dømer. Ein av fundamentalpartiklane, nedkvarken, som er ein del av alle atom, har ei masse på 8.6*10^-27 g. Dersom denne var  2.6*10^-26 g eller meir ville ein kun hatt eitt grunnstoff og ingen kjemiske samansetningar.[2] Det er ei endring på berre 1.74*10^-26 g eller 0.0000000000000000000000000174g, om du vil. Om du endrar på oppkvarken med berre 1.99*10^26 g ville ingen atom kunne eksistere i det heile. [3] Den kosmologiske konstanten, som enkelt forklart bestemmer kor fort universet utvidar seg, kan ikkje variere med meir enn 1*10^-53 om liv skal vere mogleg.[4] Ei lita forandring av den kosmologiske konstanten ville ført til at det enten ikkje eksisterte energikjelder (som stjerner) eller at universet ville kollapse raskt etter det oppstod. Karbon og oksygen er svært viktig for at liv kan eksistere. Om du endrar kjernekrafta med 0.4% vil det det enten nesten ikkje eksistere karbon eller nesten ikkje eksistere oksygen.[5] Stjerner er viktige både som energikjelde og fordi dei produserer dei nødvendige grunnstoffa for liv t.d. karbon og oksygen. I følgje fysikaren Lee Smolin er sjansen for at det i det heile eksisterer stjerner i eit univers 1*10^-229  .[6]

Noko så usansynleg krevjar ei forklaring, det er det liten tvil om. Fysikaren Leonard Susskind seier at «This specialness is not something that we can attribute to lucky accidents, which is far too unlikely. The apparent coincidences cry out for an explanation.»[7] Enkelte hevdar likevel at det ikkje krevjer ei forklaring, fordi naturlovene må vere fininnstilte for at vi skal kunne observere dei. Altså er det ingen grunn til å vere overraska over at dei er fininnstilte. Denne innvendinga kan ein svare på med ein velkjent analogi av filosofen John Leslie: Sjå for deg at står framfor ei gruppe med 50 skarpskyttarar som skal henrette deg. Dei skyter, men alle saman bommar. Du kan jo då tenke «Viss dei hadde treft hadde eg ikkje kunne tenkt på det, så eg er ikkje overraska over at dei bomma», men det ser jo likevel ut til at det trengst ei forklaring. Kvifor bomma alle desse spesialtrena skyttarane? Vart dei kanskje einige på førehand om å bomme med vilje?

Éin respons er at det  kanskje kunne eksistert andre former for liv i andre univers, t.d. liv som ikkje er karbonbasert. No er det for det første lite forsking som tyder på at det er tilfellet, men det kan potensielt komme etter kvart. Det som er eit større problem med denne innvendinga er at mange av dei fininnstilte konstantane ikkje berre gjer karbonbasert liv umogleg, men gjer komplekse molekyl umogleg og dermed utelukkar moglegheita for metabolisme eller liknande prosessar som er nødvendig for at organismar skal kunne ta til seg energi. Utan slike prosessar er alle tenkelege (og utenkelege) former for liv umogleg.

Ein meir populær teori er multiversteorien, som finst i mange variantar. Dei fleste av desse teoriane går ut på at vi lever i eit multivers med mange «underunivers» der dei nemnde konstantane varierer frå univers til univers. Det er viktig å påpeike at dette er ein teori som ikkje baserer seg på empiriske observasjonar, men er høgst spekulativ. Vi vil dessutan aldri kunne nå desse andre universa om dei eksisterer, men det er teoretisk mogleg å finne indirekte bevis (eller i det minste indikasjonar) for at vi lever i eit slikt multivers. Viss multiverset er tilfellet aukar det i alle fall sjansen for at eit univers med liv kan eksistere betydelig. Teorien har likevel klare svakheitar. For sjølv om det er slik at det finst svært mange univers med ulike verdiar for konstantane, så er det likevel bakanforliggande lover som tilet at så mange univers eksisterer og tilet at konstantane kan variere tilstrekkelig. Med andre ord: lovene som gjer at tilstrekkelig mange univers blir generert og at desse er dekker skalaen av moglegheiter ser ut til å i seg sjølv vere fininnstilt. I så fall har ein berre flytta problemet eitt hakk bakover. I tillegg må ein sjå på om vårt univers er slik ein kunne forvente at eit univers med bevisst liv er dersom det blir tilfeldig generert. Alt tyder på det motsette. Vårt univers er utruleg komplekst og svært stort, sannsynlegheita for eit lite univers, kanskje berre på størrelse med vårt eiga solsystem er langt større. Fysikaren Roger Penrose har berekna sannsynet for at vårt solsystem, med alt liv, skulle spontant oppstå av kollisjonar mellom atom og stråling til 1*10^-10^10^60 medan sannsynet for at vårt univers skulle oppstå med så gunstige initialbetingelsar som ved Big Bang er berekna til 1*10^-(10)^10^123  , altså ekstremt mykje lågare.[8]

Alt vi har sett til no er naturalistiske forsøk på å forklare fininstilling. Naturalisme er altså den filosofiske retninga som seier at ingenting eksisterer utanom naturen som eit lukka system, m.a.o. den vanligaste forma for ateisme. Og som vi har sett er det vanskelig å komme med ei god løysing på dette problemet frå eit naturalistisk synspunkt. På den andre sida så går vårt fininnstilte univers svært godt overens med teisme. Dersom det står ein skapargud bak universet er det heilt logisk at han har skapt universet på ein slik måte at bevisst liv kan eksistere der. Sagt på ein litt meir teknisk måte, med utgangspunkt i bayesiansk sannsyn, så er eit univers med liv gitt naturalisme ekstremt usannsynleg medan eit univers med liv gitt teisme er særs sannsynleg. Når vi då veit at vi er i eit univers med liv, styrkar det hypotesen om teisme. Ein kan forklare dette gjennom ein analogi: Ein har hundre lappar i ei kasse. Ein person seier at 99 av dei er blå medan 1 er raud. Ein annan seier at 99 er raude og 1 er blå. Du trekk ein raud lapp frå kassa. Medan begge to kan ha rett er det meir sannsynleg at den andre har rett basert på den eine lappen du trakk. På same måte er det med naturalisme og teisme i fininnstillingsargumentet: begge er moglege, men dei dataa vi har kan best forklarast teistisk. Berre at i dette tilfellet er det meir enn 100 lappar i kassa.

Om du er interessert i å vite litt meir om universets fininnstilling og korleis det kan forklarast har kosmolog Luke Barnes ein lett underhaldande gjennomgang i dette foredraget (i 5 delar): https://www.youtube.com/watch?v=XT_qDaVJ8mU

---

[1] Hawking, S. & Mlodinow, L. (2010) The grand design. New York: Bantam Books

[2] Barnes, L. (2015), The Fine-Tuning of Nature’s Laws, The New Atlantis, 47, 87–97. Henta frå: http://www.thenewatlantis.com/publications/the-fine-tuning-of-natures-laws

[3] Ibid.

[4] Ratzsch, Del & Koperski, Jeffrey (2015), Teleological Arguments for God's Existence. I: The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2016 Edition), Henta frå: http://plato.stanford.edu/archives/spr2016/entries/teleological-arguments

[5] Ibid.

[6] Ibid.

[7] Barnes, L. (2012, 2. mai). In defence of the fine-tuning of the Universe for intelligent life. [blogginnlegg] henta frå: https://letterstonature.wordpress.com/2012/05/02/in-defence-of-the-fine-tuning-of-the-universe-for-intelligent-life/

[8] Søvik, A. O. & Davidsen, B. A. (2014). Eksisterer Gud? Oslo: Cappelen Damm AS

Høna, egget og Gud

Eg lova jo i førre innlegg å kome med argument for Guds eksistens, så her hiv eg meg utpå det filosofiske territoriet med ein variant av det ein kallar det kosmologiske argument. Med førehald om at dette sannsynlegvis ikkje er den beste forklaringa.

Alle kjenner klisjeen på filosofiske spørsmål: «kva kom først, høna eller egget?» I seg sjølv ikkje eit særleg interessant spørsmål, men det belyser ein interessant problematikk. Vi veit at høner er vaksne kyllingar og at kyllingar blir klekt frå egg som høna legger. Vi er tilsynelatande i ein sirkel her, uansett om vi svarar at høna eller kyllingen kom først vil ein kunne innvende at den eine er årsaken til den andre, og slettes ikkje kan eksistere utan at den andre har eksistert først. Svaret på spørsmålet må dermed vere at noko har eksistert før både høna og egget som gav den første høna eller det første egget eksistens. Men problemet sluttar ikkje der, for kva forårsaka då det som forårsaka den første høna (eller egget)? Dette er grunnlaget for argumentet, som kan skrivast som ei syllogisme slik:

1. Premiss: Det eksisterer noko betinga
2. Premiss: Alt som eksisterer betinga krevjar at noko anna eksisterer som er enten betinga eller ubetinga.
3. Premiss: Ei uendelig rekke med betinga verkelegheiter er umogleg
4. Konklusjon: Noko ubetinga eksisterer (og dette har eigenskapar vi skildrar hos Gud)

Sjølvsagt må alle premissa forsvarast og ikkje minst forklarast ettersom dei no er skrive nokså tekniske. Først må ordet «betinga» forklarast, og det betyr rett og slett noko som er avhengig av noko anna for å eksistere. Dette kan vere horisontalt, altså noko som kjem før det i tid, eller vertikalt, altså noko som opprettheld dets eksistens, som t.d. elementærpartiklar. Premiss 2 er dermed eigentleg berre ein definisjon. At noko slikt eksisterer burde vere rimelig ukontroversielt. Som vi såg er  høner og egg betinga, både av sine fugleforeldre og av partiklane dei består av. Eit anna døme som illustrerer det godt er rørsle eller meir generelt endring. Alle endringar som skjer har ein årsak og er dermed betinga. Sjå til dømes for deg at du ser ei togvogn som køyrer av garde på eit togspor. Ei togvogn kan ikkje køyre av garde av seg sjølv, den må bli trekt av noko. Togvogna er slikt ei godt døme på noko betinga.

Men kva blir togvogna trekt av? Ei anna togvogn? Men den togvogna kan heller ikkje trekkje seg sjølv. Er den trekt av ei anna togvogn som er trekt av ei anna togvogn som er trekt av ei anna togvogn…? slik kan ein fortsette i det uendelege, men uansett kor mange togvogner du legg til i forklaringa di har du fortsatt ikkje løyst korleis den «fremste» togvogna rører seg og dermed heller ikkje korleis nokon av dei andre togvognene som den trekker rører seg. Dette er tredje premissen, det er umogleg med ei uendeleg rekke med betinga verkelegheitar. Vi forstår då at togvognene våre må vere trekt av eit lokomotiv (lokomotiv er sjølvsagt også betinga i røynda, men la oss late som dei er ubetinga for metaforen sin del). Dette er konklusjonen: noko ubetinga eksisterer.

Kva kan vi så vite om dette ubetinga? Er det ein eller mange, fysisk eller ikkje-fysisk? Dersom det er fleire ulike ubetinga verkelegheiter, må det vere noko som skiljer dei frå kvarandre, elles er det jo berre éi. Men då er dei ikkje lenger ubetinga, ettersom dei er betinga av det som skil dei frå kvarandre. Difor kan det berre vere éi ubetinga verkelegheit. På same måte kan ikkje denne verkelegheita vere avgrensa av tid eller rom og må derfor vere evig og ikkje-fysisk. Denne eine verkelegheita er då årsaka til alle andre verkelegheiter, noko som betyr at den må ha makt til å frambringe desse. Det betyr også at den ikkje er avgrensa av noko som helst anna enn seg sjølv og at den er altomfattande.

Dersom dette aller mest grunnleggande er upersonleg så har den heller ingen vilje til å skape på ein måte framfor ein anna måte. Det betyr at alt den skaper må vere nødvendig, noko som betyr at alt som eksisterer må eksistere. I så fall ville det bety at universet alltid har eksistert (og alltid vil eksistere), noko som av både vitskaplege og filosofiske grunnar ikkje er god grunn til å tru. Her kan ein t.d. nemne Big Bang, termodynamikkens andre lov (som seier at når energi blir omdanna frå ei høgare form til ei lågare kan det ikkje gå tilbake igjen, det fører til at etter uendeleg lang tid vil det ikkje lenger vere meir høgenergi igjen), og dessutan at viss universet hadde eksistert i uendelig lang tid ville vi aldri nådd fram til i dag ettersom ein aldri kan nå frå uendeleg fram til eit tal ved å addere. I tillegg kan ein sjå om vårt univers er slik ein bør forvente av eit personleg eller upersonleg opphav. Eksistensen av bevisst og rasjonelt liv kan tydelig peike mot eit personleg opphav, medan vi ikkje kunne forventa det av eit upersonleg opphav. Men det er eit tema eg skal gå i djupna på seinare.

For å oppsummere kan vi vite at noko ubetinga eksisterer berre gjennom å vite at noko betinga eksisterer. Vi ser at det ubetinga er éin, uavgrensa, evig, altomfattande og ufatteleg mektig. Vi har òg sett at dette mest sannsynleg må vere personleg. Frå dette kan ein òg resonnere seg fram til eigenskapar som allvetande og god. Dette minner mistenkeleg mykje om Gud. Det interessante med det dette argumentet er at om du nektar for at det ubetinga er Gud må du enten finne ei anna forklaring eller vise at argumentet i seg sjølv er ugyldig. Det er altså ikkje nok å seie seg ueinig i konklusjonen, men det må òg begrunnast godt. Fleire grunnar til at Gud må vere svaret kjem seinare.

Kan Gud bevisast?

I ein kvardagsleg diskusjon om Gud kan ein ofte høyre ein ateist seie at Gud ikkje kan bevisast, og at det difor er irrasjonelt å tru på Gud. Til det svarar ofte den gudstruande med det like dårlege svaret at Gud ikkje kan motbevisast heller. Så kjem ein ikkje stort lenger i den diskusjonen. Men er det slik at Gud ikkje kan bevisast? Og må ein bevise Gud for at det skal vere rasjonelt å tru på han?

Matematisk prov

Først er det nødvendig å påpeike at det å kome fram til ei sanning, altså å bevise noko, kan og må skje på ulike måtar utifrå kva ein prøver å bevise. Dersom eg påstår at eg bur i eit grønt hus, kan du ganske enkelt skjekke ved å oppsøke huset mitt og sjå om det er grønt, dette er eit empirisk bevis (les om avgrensingane til empiri her). Om eg derimot skulle påstå at vikingane åt graut på tysdagar er det ikkje like enkelt å gå for å sjekke det. Endå meir spesielt blir det når ein skal bevise ikkje-fysiske ting, som til dømes om ein skal bevise at to partal gonga saman alltid blir eit partal. Då kan vi ikkje bruke empiriske observasjonar i det heile tatt, men må bevise det med rein logikk (a priori). Når ein skal diskutere Guds eksistens må ein på ein liknande måte bruke logiske argument, og ein må prøve å finne ut kva som er den beste teorien, teisme eller ateisme (merk at der finst fleire former for både teisme og ateisme, kvar av desse må forsvarast for seg). Det er ikkje sikkert at ein kan bevise med 100% sikkerheit at nokon av desse teoriane er sanne, men ein kan finne ut kva som er den mest sannsynlege teorien, og då er det sjølvsagt den som er mest rasjonelt å halde på.

Når ein skal finne ut kva som er den beste filosofiske teorien må ein sjå på det ein kallar koherens. Koherens tyder samanheng og er enkelt forklart i kva grad ein teori heng internt saman, ikkje har sjølvmotseiingar og i kor stor grad den kan forklare eksterne data (t.d. frå empiriske observasjonar). Ein god teori kan ikkje motseie seg sjølv, og den bør kunne forklare mest mogleg av dei fakta vi veit om verda på ein så sannsynleg måte som mogleg. Ein kan kanskje drage ein parallell her til teoriar innan fysikken, der ein t.d. på 1400-tallet diskuterte om det var ein heliosentrisk eller geosentrisk modell som best kunne forklare rørslene til himmellekamane, og det var nettopp fordi den heliosentriske modellen forklarte dette betre at den etter kvart vart akseptert som sann. Det må også påpeikast at om ein teori har visse manglar, kan den framleis vere betre enn alternativa, og då vil det vere rasjonelt å halde på teorien, inntil ein eventuell betre teori har kome. Kanskje kan t.d. naturalistisk ateisme forklare liding betre enn kristendom, men kristendomen vil framleis vere betre om den kan forklare fleire forhold på ein betre måte. Ein kan difor ikkje utelukkande sjå på enkeltargument, men må sjå på teorien i sin heilheit.

Enkeltargumenta er likevel viktige å sjå på, for å kunne sjå kva for nokre teoriar som best kan svare på desse. Det har i over 2000 år vore argumentert for og mot guds eksistens, og vi har difor mange ulike argument av varierande styrke. Argument for Gud bli gjerne kalla gudsbevis og i kristen tradisjon har ein m.a. kosmologiske, ontologiske, historiske og moralske gudsbevis (mange av desse finn vi òg i andre former for teisme) i tillegg til mange andre. Nokre av desse baserer seg på rein logikk (a priori), andre har empiriske observasjonar i premissa (a posteriori). Dei fleste brukar logisk deduksjon, slik som i matematiske bevis. Enkelte gudsbevis baserer seg òg på sannsyn, til dømes argumentet om fininnstilling. Eg kan ikkje forklare alle desse gudsbevisa i denne bloggposten, men det er ikkje usannsynleg at eg kjem tilbake til nokre av dei. På same måten som teistane har sine gudsbevis, finst det også argument mot gud. Det mest kjente av desse er «det ondes problem».

Det bør også nemnast at enkelte avviser alle teoriar fordi dei alle er mangelfulle og/eller manglar sikre bevis. Dette er riktig nok ein feil, for det blir det same som å seie at inga forklaring er betre enn ei noko mangelfull forklaring. Det er aldri ein god ting å unngå forklaringar på faktiske spørsmål. Sjølv om fysikarar av og til gjer feil er det ingen god idé å avvise fysikk, t.d. har Newton sine lover vist seg å vere svært nyttige, sjølv om Einstein sin relativitetsteori, som motseier delar av Newton, har vist seg å vere betre på ein del områder. Tilsvarande er det ingen god idé å ikkje svare på spørsmål som «kva er den djupaste verkelegheita?» eller «kvifor eksisterer noko?». Enten du er ateist eller teist er du like forplikta til å gi ei forklaring på slike spørsmål, og slik kan ein samanlikne kven som gir dei beste svara. Det er med andre ord ikkje godt nok å avvise ein teori, utan å kome med ein alternativ måte å forklare dataa på.

Det er difor mitt syn at spørsmålet om Gud eksisterer ikkje berre er vill gjetting. Sjølv om ein ikkje kan bevise Gud med 100% sikkerheit finst det gode grunnar til å tru at Gud eksisterer (og sjølvsagt nokre grunnar til å tru at han ikkje gjer det), og eg trur personleg at kristendom er ein betre teori enn dei alternative teoriane, t.d. naturalisme som truleg er det beste ateistiske alternativet. Eg vil seinare sjå på nokre grunnar til dette.